Big tech en democratie

Onze 1e vangst bij het Struinen door Dilemmaland komt uit de NRC van 14 januari, j.l. Het zijn vier dilemma’s over Big Tech en Democratie, gesignaleerd en besproken door Wouter van Noort en Clara van de Wie in Zijn de grote technologiebedrijven te machtig voor een democratie?

Trump vs. Twitter

De aanleiding voor het artikel is het verbannen van Trump van Twitter, vergelijkbare acties van Facebook en You Tube, de beslissing van Google en Apple om de app van Parler uit hun webwinkel te halen en van Amazon om Parler niet langer serverruimte te verhuren. Kortom: Big Techs heeft rücksichtslos ingegrepen op de vrije uitwisseling van meningen. Mag dat zomaar?

Wat is het basisdilemma dat hier speelt? Welke tegengestelde, elkaar uitsluitende, waarden vormen dit dilemma?

Het basis dilemma

Aan de ene kant het recht op vrije meningsuiting. Deze waarde, die ook te opgenomen in menige grondwet, is geformuleerd als artikel 19 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM):

Een ieder heeft recht op vrijheid van mening en meningsuiting. Dit recht omvat de vrijheid om zonder inmenging een mening te koesteren en om door alle middelen en ongeacht grenzen inlichtingen en denkbeelden op te sporen, te ontvangen en door te geven.

Om de andere hoorn van het dilemma te vinden, kijken wij wat er gebeurt als deze waarde, vrijheid van mening en meningsuiting, als absolute waarheid wordt genomen.

Charles Hampden -Turner, de vader van het dilemma-denken, zegt daar het volgende over: “A value taken too far leads to a pathology’. Met andere woorden: overdrijf je een kernwaarde dan leidt dat tot ziekelijke uitwassen.

Het tegengif tegen deze uitwassen vormt de andere hoorn van het dilemma. In het geval van Trump gaat het onder andere om het oproepen tot verzet tegen de democratische rechtsstaat. Waar deze voor staat is ook te lezen uit de Rechten van de Mens. Centraal daarin staat gelijkwaardigheid en het respecteren daarvan. Wij beperken ons tot dit spanningsveld, maar allicht creëren de oproepen van Trump (en zijn aanhangers) nog vele andere spanningsvelden.

Ons basisdilemma is hier dus:

(A) Vrijheid om op te roepen tot verzet tegen de democratische rechtstaat versus (B) Respecteren van diezelfde rechtstaat.

Vervolgens vragen wij ons wiens dilemma dit is en wie de belanghebbenden van de twee proposities. De ‘stakeholders’ van Propositie A zijn duidelijk: Trump c.s. En van propositie B? Big Tech? In zekere zin wel, evenals overheidsorganisaties en particulieren. Iedereen die niet wil leven onder een autocratisch- of dictatoriaal regime. Tenslotte de dilemmahouder? Wiens zorg is het de balans tussen vrijheid van meningsuiting en respecteren van de rechtsstaat te borgen? Dat is denk ik aan de wetgever en de rechter. Dus niet aan Big Tech.

Bouwend op deze analyse kijken we nu naar de vier genoemde dilemma’s.

Dilemma 1. Vrijheid van bedrijven of Vrijheid van meningsuiting.

Gesteld wordt dat het blokkeren van Trump door Big Tech deze laatste ’tegelijkertijd tot aanklager, rechter en beul maakt. Er is geen bezwaar mogelijk, geen arbitrage, geen rechterlijke toets, niets.’ Uit bovenstaande analyse volgt dat deze situatie absoluut ongewenst is. Zoals uit het artikel Politiek moet eindelijk Big Tech mores leren blijkt gebeurt er al van alles, met name op initiatief van de Europese Commissie, om de macht van de platforms te doorbreken. ‘Het beschaafd houden van conversaties tussen mensen kunnen we niet uitbesteden aan technologie van enkele multimiljardairs’. Maar dat ontslaat Big Tech niet van de morele plicht om het respecteren van de rechtstaat te borgen!

Dilemma 2. Democratie of Controlestaat

‘Moet een democratie zichzelf beschermen tegen opruiing’. Het antwoord is JA. Maar ‘waar ligt de grens?’. Is het verbannen van Trump een ‘politiek gekleurde zuiveringsoperatie?’. Aleksei Navalny sprak van een ‘onacceptabele daad van censuur’. Angela Merkel ‘vindt dat de vrijheid van meningsuiting slechts kan worden ingeperkt door de wetgever’. Onze analyse leidt tot dezelfde conclusie. ‘Heldere regels voor burgers en bedrijven, opgesteld door gekozen politici en getoetst door onafhankelijke rechters, zouden het verschil maken’. Big Tech bedrijven doen al wat aan zelfregulering, maar dat is waarschijnlijk niet voldoende. De trias politica zal een balans moeten vinden tussen vrijheid geven en controle houden. Democratie vereist het dynamisch conciliëren van dit twee waarden.

Dilemma 3. Onwenselijk is nog niet illegaal

‘Wat offline illegaal is moet online ook illegaal worden’. Dat is wat de EG met de het voorstel voor de Digital Service Act beoogt. Maar hoe zit het met het ‘grijze gebied van schadelijke, onwenselijke, stuitende en onsmakelijke’ zaken die gepost worden? Grote platforms moeten rapporteren wat zij weghalen en krijgen zo toch een rol in het reguleren van de vrijheid van meningsuiting. Ook hier speelt een afgeleide van ons basisdilemma. Vrijheid van meningsuiting versus respecteren van waarden. Het gaat dus niet alleen om waarden die wettelijk zijn vastgelegd, maar ook om persoonlijke- of collectief gedragen ongeschreven normen. Interessant is dat de UVRM zich niet alleen op staten richt, maar ook op ‘organanen’ (Wiki). Bedrijven vallen daar ook onder, dus Big Tech kan zich ook op dit gebied niet aan hun verantwoordelijkheid onttrekken. En misschien ligt er gezien de groeiende impact van dit dilemma een rol voor de VN. Door dat instituut zijn middels eindeloze conferenties al eerder schijnbaar onontwarbare zaken in verdrag-vorm gegoten.We blijven optimistisch.

Dilemma 4. Nationaal aanpakken wat internationaal gebeurt

Het probleem van ‘gevaarlijke’ vrijheid van meningsuiting is, dankzij de communicatie-infrastructuur die Big Tech geschapen heeft, een mondiaal probleem. Maar nationale culturen verschillen van mening over wat ontoelaatbaar is; in Europa, en helemaal tussen bijvoorbeeld landen met een christelijke of islamitische achtergrond. De reconciliatie zou kunnen liggen in ‘sequencing’: eerst in Nederland een modus ontwikkelen, dan in Europa en vervolgens mondiaal. In de praktijk komt dat neer op consensus bereiken over een Europese aanpak en dan afstemmen met andere machtsblokken. Ook alweer voer voor optimisten.